مدیریت ریسک در شرکت‏های لیزینگ

فصلنامه 7

مدیریت ریسک در شرکت‏های لیزینگ

بیان مسأله:

از نظر اقتصادی، ریسک، احتمال یا امکان ضرر در تجارت است. آنچه که دارای اهمیت است، تعیین حساسیت پرتفوی شرکت‏ها نسبت به انواع مشخصی از ریسک‏ها است. به‏عنوان مثال، تعیین ریسک‏هایی که می‏تواند خسارات و زیان‏های زیادی ببار آورد و اقدامات پیشگیرانه برای کاهش چنین ریسک‏هایی.

 

ضرورت تحقیقات و انتشارات اخیر:

در رابطه با ریسک‏های اعتباری مربوط به معاملات لیزینگ، تحقیقات زیادی، توسط محققان داخلی و خارجی انجام شده است که در این خصوص می‏توان به نوشته‏های ساولاك، زاروبا، موروز، بلنک، لایشچنکو، بارانوفسکی اشاره کرد. همچنین در خصوص مدیریت ریسک و روش‏های مورد نیاز شرکت‏های لیزینگ به منظور کاهش معوقات و مشکلات مدیریتی این بخش نیز، دیدگاه‏های متفاوتی ارائه گردیده است.

هدف اصلی تحقیق:

هدف اصلی تحقیق، تحلیل فاکتورهای ریسک در زمان عقد قراردادهای لیزینگ و ارتباطات اجاره و همچنین یافتن روش‏هایی برای کاهش ضرر و زیان و تأثیر ریسک‏هایی است که عملکرد شرکت‏های لیزینگ را تهدید می‏کند.

موضوع اصلی:

زندگی روزمره ما با عدم قطعیت‏های زیادی عجین شده است: عدم ثبات اقتصادی، اوضاع سیاسی، الگوهای پیش‏بینی نشده رفتاری، تغییرات پیش‏بینی نشده قانونی، پیشرفت‏های تکنولوژیکی، عدم قطعیت نیازهای مشتریان بالقوه، شرایط آب و هوایی و همچنین اطلاعات نادرست.

عدم قطعیت همیشه در پیش‏بینی زمان آینده وجود دارد. اگر چنین عدم قطعیت‏هایی بر روی تصمیمات تأثیر داشته باشد، ریسک نامیده می‏شود. شیوه رایج برای ایجاد سیستم‏های مدیریت ریسک براساس ویژگی‏های ذاتی شاخص‏ها و آگاهی از موارد ذیل است:

  • همیشه ریسك در زمانی كه نتایج تصمیمات گرفته شده در آینده تعیین شود، وجود دارد.
  • ریسك‏گریزی بطور كامل غیر ممكن است، زیرا رخدادهای آتی قطعیت نداشته و فقط قابل پیش‏بینی است.
  • كلیه تصمیمات بطور ذاتی، خطر از دست دادن فرصت‏ها را با خود دارند.

تنها چیزی كه با قطعیت می‏توان گفت، این است كه حذف ریسك بطور كامل غیر ممكن است، اما با استفاده از ابزارها و اقدامات پیشگیرانه می‏توان تأثیر آن را بر روی مسائل تا حد قابل قبولی كاهش داد (شكل 1، ساختار پیشنهادی برای به حداقل رساندن ریسك عملیاتی در شركت‏های لیزینگ است.).

شكل 1- نمونه ساختار سازمانی یك شركت لیزینگ

ساختار سازمانی كارآمد شركت‏های لیزینگ باید بر اساس اصول ذیل تعریف شود:

  • استقلال: عوامل درگیر در فرآیندهای وام باید تحت نظر مدیران مربوطه و از نظر رویه‏ای در خصوص مسائلی مانند سنجش اعتبار، مبلغ ضمانت، ضوابط حقوقی، مدیریت ریسك و كنترل آن مستقل باشند.
  • رسمیت: رویه‏های ارتباطی بین خدمات باید تدوین و مشخص گردند و سیستم تعامل و گزارشات مدیریتی مناسبی ایجاد شود.
  • آكادمیك بودن: هر راه حل در مورد ریسك‏های بالقوه باید توسط كمیته‏های اعتباری جمع‏آوری شده باشد (كمیته‏های اعتباری برای توافقات مشكل‏ساز و غیره). كمیته‏های تشكیل شده باید متشكل از نمایندگان همه دست‏اندركاران و سیاست‏گذاران به منظور ایجاد تعادل بین منافع باشند.
  • حد اعتبار: بر اساس حجم تسهیلات قرارداد لیزینگ، تصمیم‏گیری در سطوح مختلفی انجام می‏گیرد. عملیات منطبق بر این اصول سبب كاهش عمده ریسك‏های غیر مالی در شركت‏های لیزینگ می‏شود. مدیریت ریسك (بدون توجه به سطوح آن) در مراحل مختلف، به ترتیب ذیل انجام می‏گیرد (شكل 2)

شكل 2- عوامل اصلی مدیریت ریسك شركت لیزینگ

بطور كلی ریسك‏هایی كه تمام شركت‏های لیزینگ با آن مواجه هستند را می‏توان به دو دسته تقسیم نمود:

  • ریسك عمومی: ریسك‏هایی است كه كلیه شركت‏های فعال با آن مواجه هستند.
  • ریسک اختصاصی: ریسک هایی است که مختص فعالیت‏های لیزینگ است (شكل 3).

در هرگروه، ریسک‏ها بطور بالقوه، مربوط به نقاط ضعفی هستند که سفته‏بازان و کلاهبرداران و دیگر مؤسساتی که هدف اصلی آنها اختلاس اموال و دارایی‏های مالی دیگران است، از آنها بهره می‏گیرند.

عمده ریسک‏هایی که در انتظار شرکت‏های لیزینگ در زمان عقد قراردادها است، عبارتند از:

  • ارائه تعمدی اسناد نادرست در شرکت‏های لیزینگ برای دستیابی به جواب مثبت تأمین مالی.
  • پنهان‏کاری و نادیده‏گرفتن عقاید کارکنان ارشد یا مدیران بخش حسابداری و همچنین ارائه اطلاعات نادرست درباره مالکان و مؤسسان شرکت‏ها.
  • تبانی‏های احتمالی مدیران تسهیلات‏گیرنده.
  • تناقض بین مدارك اظهارشده و مستندات واقعی ارائه شده.
  • متقاضیان تسهیلات دارایی‏های اجاره‏ای بدون برنامه ‏ریزی برای پرداخت اجاره.
  • همدستی تأمین‏کنندگان دارایی سرمایه‏ای برای بالابردن ارزش دارایی‏ها و در نتیجه دریافت تسهیلات بیشتر.
  • روشی کاملاً جدید برای کلاهبرداری از شرکت‏های لیزینگ – کسب اعتبار کاذب یا اصل اسب تروژان : در این روش شرکت‏ها و کارخانه‏هایی که اظهارنامه‏های مالی و روش‏های کنترلی مطابق با شرکت‏های لیزینگ دارند، قرارداد لیزینگ برای تأمین مالی خرید دارایی و الزام به پرداخت اجاره‏بهای بموقع خود براساس برنامه زمان‏بندی شده امضاء می‏کنند که سابقه اعتباری مثبتی را ایجاد می‏کند. این شرکت‏ها بعد از گذشت 6 تا 9 ماه، با استناد به این همکاری مثبت درخواست افزایش حد اعتبار را از موجر می‏نمایند. مثلاً خرید 5 خودرو جدید.
  • تخطی از دستور عملکرد دارایی: مثل کارکرد بیش از حد ظرفیت مجاز، تغییرات در ساختار و استفاده آن جهت حمل و نقل، مثل تاکسی، ون، کامیون و غیره.
  • سرقت‏های ساختگی مثل دزدی، سرقت یا حمله ( بیشتر در مورد خودروها).

باید متذکر شد که شرکت‏های لیزینگ، واسطه تأمین مالی هستند و درگیر همه ریسک‏هایی که بطور ذاتی در شرکت‏های لیزینگ وجود دارند، می‏شوند. مانند همه ریسک‏های بانکی البته به‏ غیر از ریسک تجاری.

شرکت‏های لیزینگ برخلاف بانک‏ها، خدمات جامع و کاملی ارائه می‏کنند که شامل تأمین مالی به‏علاوه خدمات حمایتی (خدمات جاری، خدمات حمایتی مربوط به عملکرد لیزینگ، بازاریابی مجدد) است. لیزینگ عملیاتی معمولاً مستلزم برگرداندن مورد اجاره به موجر و سپس فروش یا انتقال آن به مشتری دیگر است. بنابراین، برخلاف بانک‏ها که حذف وثیقه در شرایط فورس‏ماژور صورت می‏گیرد، در یک شرکت لیزینگ، پروسه بازگرداندن، بازاریابی مورد اجاره شده، قسمتی از فعالیت‏های عملیاتی معمول آنهاست. اگر شرکت لیزینگ بخوبی در نقدینگی نوع خاصی از تجهیزات تبحرداشته باشد، می‏تواند شرایط رقابتی بهتری به مشتریان ارائه دهد.

برای ارزیابی نقدینگی دارایی اجاره شده، در طول و بعد از قرارداد، شرکت لیزینگ از دو راه می‏تواند استفاده کند: ارزیابی که خود شرکت لیزینگ از طریق کارشناسی یا روش‏های پیش‏بینی آماری انجام می‏دهد، و یا اینکه از شرکت‏هایی که در ارائه چنین خدماتی متخصص هستند، کمک بگیرد. در مورد اول، لازم است که جمع ‏آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات بر روی انواع خاصی از تجهیزات انجام گیرد. چنین پایگاه داده ساخته شده، بر پایه تجربیات خود شرکت وسیله‏ای لازم برای به حداقل رساندن ریسک با ساختار مناسب پرداخت‏های اجاره و ایجاد ذخیره برای قراردادهای خاص است.

شکل 4، به طور خلاصه مواردی را که یک شرکت لیزینگ می‏تواند برای کاهش ریسک بکار گیرد، نشان می‏دهد. چهار روش اصلی برای کار با ریسک وجود دارد که عبارتنداز: اجتناب، کنترل و نظارت، انتقال ریسک و ریسک پرداخت.

شكل 3- ریسك‏های اصلی شركت‏های لیزینگ

هر شركت لیزینگ برای خودش درجه‏ای از ریسك را متصور می‏شود، اگر قرارداد اجاره بالقوه، معیارهای داخلی را نداشته باشد، رد كردن آن بهترین روش برای به حداقل رساندن ریسك است. معمولاً شركت‏های لیزینگ سیستم‏های ارزیابی خودشان را برای تعیین ریسك قراردادهای اساسی دارند. شركت‏ها معمولاً از تقسیم نسبت عملیاتی به میزان درآمد و همچنین پرداخت ماهیانه اجاره و متوسط دوره سررسید وام‏های موجود استفاده می‏كنند، كه چنانچه عدد محاسبه شده در محدوده 5-3 قرار داشته باشد، مورد پذیرش قرار می‏گیرد. برای كنترل و نظارت ابزارهایی وجود دارد كه در سطح خرد و كلان به‏كار گرفته می‏شوند. انتقال ریسك مستلزم هزینه‏های احتمالی قرارداد برای شخص ثالث است: فروشندگان، شركت‏‏های بیمه یا ضامنین مستقل و ریسك پرداخت، تصمیمی آگاهانه برای پوشش ریسك‏های مورد انتظار با قیمت است. شركت‏های لیزینگ آگاهانه ریسك‏های تعریف شده/ پیش‏بینی شده را تعهد نموده و آن را با سود برگشتی پوشش می‏دهند. این عمل با استفاده از ایجاد ذخیره برای ضررهای احتمالی صورت می‏گیرد.

متأسفانه، همه مشتریان خوش حساب نیستند و تأخیر در برخی از پرداخت‏ها وجود دارد و البته در برخی موارد هم، مشتریان به دلایل خاصی اصلاً قادر به پرداخت نیستند. بنابراین لازم است که پرتفوی شرکت لیزینگ از نقطه‏نظر سلامت بازپرداخت اقساط به همان دقتی که در زمان گزارش هزینه‏های متعلقه بدهی‏های غیر قابل وصول و بدهی‏های مشکوك‏الوصول صورت می‏گیرد، ارزیابی گردد. در این‏صورت، میزان کاهش‏یافته پرداخت‏های اجاره مورد انتظار مربوط به هزینه‏های همان دوره را می‏توان در درآمد واقعی اظهارنامه سود و زیان دید که ضررهای احتمالی نیز در آن اعمال شده است .اگر چنین دیدگاهی برای بدهی‏های مشکوك‏الوصول در اظهارنامه‏های مالی وجود نداشته باشد، سود گزارش شده دوره مخدوش و غیر واقعی است، علاوه بر اینکه، در زمان محاسبه هر قرارداد لیزینگ، احتساب هزینه‏های بدهی‏های مشکوك‏الوصول (که براساس نوع مشتری و تجهیزات متفاوت است) در یک حاشیه سلامت سود مناسب شرکت لیزینگ قر ار می‏گیرد، بطوری‏که از یک طرف شامل ریسک‏های مربوط به عدم پرداخت و همچنین حفظ بازگشت سرمایه است و از طرف دیگر هزینه‏های ذخیره برای بدهی‏های غیر قابل وصول به منظور ارزیابی نقدینگی واقعی مشتریان است (دریافت کمتر برای بدهی‏های مشکوك‏الوصول). چندین روش، برای ارزیابی میزان مجاز بدهی‏های مشکوك‏الوصول وجود دارد. در استاندارد حسابداری شماره 10 ” مطالبات “، دو روش برای ارزیابی مطالبات جاری دقیقاً شرح داده شده است:

  • میزان قطعی بدهی‏های مشکوك‏الوصول
  • استفاده از ضریب عدم قطعیت

هر دو نوع روش از تجربیات قبلی (تجربیات شخصی شرکت‏های لیزینگ) به‏منظور دریافت پرداخت‏ها از گروه‏های خاص مالیات‏پرداز، استفاده می‏کنند. این ذخیره، بر اساس مقدار کل بدهی مشتری که احتمال داده می‏شود دریافت نگردد، محاسبه می‏گردد. بطور مثال، جدول 1 روش‏های ممکن محاسبه میزان مجاز بدهی‏های مشکوك‏الوصول را بر اساس بررسی قدرت پرداخت بدهی هر بدهكار نشان می‏دهد.

شكل 5، بطور شماتیك تغییرات ارزش دارایی اجاره‏ای و دیون مشتریان را در طول زمان قرارداد اجاره نشان می‏دهد. در شروع اجاره (سال قراردادی صفر)، بدهی مشتری معمولاً كمتر از قیمت بازار است. بر اساس ریسك قدرت پرداخت، بدهی مشتری بطور عمده‏ای كاهش می‏یابد كه بدلیل بالا بودن میزان وثیقه اجاره است. اما در طول زمان این نسبت تغییر می‏كند. همانطور كه در شكل 5 نشان داده شده است، از سال چهارم، تصویر بطور عمده‏ای تغییر كرده است. بدهی‏های مشتری بیشتر از قیمت بازار دارایی اجاره داده شده است. به این معنا كه قرارداد 100% قطعیت خود را از دست داده است و شركت لیزینگ در معرض بیشترین ریسك قرار دارد. اما این ریسك با مقداركل دیون مشتری كه قابل دریافت نیست محاسبه نمی‏شود و فقط تفاوت بین قیمت بازار دارایی اجاره شده و دیون مشتری در همان لحظه اجاره تعیین می‏گردد.

شكل 4- روش‏های به حداقل رسانده ریسك در حسابداری

جدول 1- محاسبه میزان مجاز بدهی‏های مشكوك‏ الوصول

این روش ارزیابی ارزش ذخیره تنها در صورت داشتن آگاهی كامل شركت‏های لیزینگ و تجهیزات بازار اجاره‏ای و امكان پیش‏بینی درست تغییرات نقدینگی اجاره ‏ای در طول قرارداد، قابل استفاده است.

شكل 5- هزینه دارایی‏های اجاره شده و بدهی‏های مشتریان

در این حالت می‏توان از فرمول زیر برای محاسبه ارزش ذخیره استفاده كرد:

كه در آن:

  • OZ، ضرر احتمالی (بر حسب واحد پولی)
  • PD، احتمال نكول
  • CE، میزان بدهی (بر حسب واحد پولی)
  • LGD، درصد ضرر ناشی از نكول (نسبت قیمت بازار به دارایی اجاره‏ای و دیون مشتری).

بنابراین، ما قادر به کاهش ذخیره برای ضررهای احتمالی هستیم، که هر دو کاهش حاشیه سود شرکت‏های لیزینگ، باعث کاهش سود شرکت نمی‏شود. در این شرایط، شرکت لیزینگ می‏تواند شرایط رقابتی‏تری را بدون افزایش ریسک ارائه کند.

 

نتیجه:

به طور کلی ایجاد سیستم مدیریت ریسک کارآمد در یک شرکت لیزینگ کار دشوار و پیچیده‏ای است که بستگی به عوامل داخلی و خارجی دارد. امروزه بیشترین بخش پرتفوی شرکت‏های لیزینگ خودرو و کامیون هستند. البته تعجبی ندارد چرا که این نوع دارایی هم نقدینگی بالایی دارد و هم از بازار ثانویه برخودار است. بنابراین ریسک‏های چنین دارایی‏هایی حداقل است. اما، از یک طرف رقابت فزاینده بین شرکت‏های لیزینگ ریسک بیشتری برای تولید محصولات جدید در بر دارد و از طرف دیگر شرکت‏ها مجبور به جذب مشتریانی هستند که علاقه کمتری در این زمینه از خود نشان می‏دهند. در عین حال در این شرایط قیمت‏های معقولی نیز باید ارائه گردد. بنابراین، در چنین وضعیتی حضور سیستم‏های مدیریت ریسک قوی در شرکت‏ها برای موفقیت شرکت‏های لیزینگ و سودآوری آنها حیاتی است.

 

منابع:

  1. Blank I. A. Investment Management / I. A. Blank. —K.: MP„Ytem, LTD٢ United Trade Limited London,١٩٩٥. — ٤٤٨ s.
  2. Blank I. A. Strategy and tactics of management of finance / I. A. Blank. — K.: MP YTEM,Ltd” JV ADEF-Ukraine, ١٩٩٦. — ٥٣٤ s.
  3. Zaruba A. D. Fundamentals of financial analysis and management: a manual / A. D. Zaruba. Kyiv: Ukrainian-Finnish Institute of Management and Business, ١٩٩٥. — ١١٠ s.
  4. Lyashchenko V. Banks in the development lyzynhovoho Enterprises / V. Lyashchenko // Law and Business. — ١٩٩٨. — № ٣٧, ٣٦.
  5. Liashenko V.,Baranovsky A., Tolmacheva A. Guidelines for the development of leasing as a financial support from the forms of small business. — Donetsk: TSЭP Academy of Sciences of Ukraine, ١٩٩٣.
  6. Savluk M. Money and credit: a textbook / M. Savluk. — K.: MBK — ٤ type. Refining. And add. — ٢٠٠٦. — ٧٤٤ s.
  7. Claus A. M., Savluk M. I., Puhovkina M. F. et al. Banking: Handbook /Edited by Dr. economy., prof. Claus A. M. — K.: MBK,٢٠٠٠. — ٣٨٤ p.